Ný bók eftir Pál Skúlason er komin út, Pælingar III. Bókina hafði hann nýlokið við að búa til prentunar er hann lést 22. apríl 2015. Í formála bókarinnar segir Páll: „Ein helsta lífsnautn mín er að eiga í góðum samræðum, deila frjóum hugmyndum og kenningum um spennandi efni, lesa áhugaverða grein eða hlusta á góðan fyrirlestur. Viðleitni mín snýst því um að semja erindi sem fólki finnst vonandi skemmtilegt og fræðandi að lesa.“ Greinarnar sem hér birtast falla í eftirfarandi þrjá flokka: Stjórnmál og samfélag - tilfinningar og trú - siðfræði og menntun. Í þeim fjallar Páll meðal annars um stöðu fjölmiðla, um framtíðarríkið, um trúna, um ellina, um siðareglur og um tilgang náms. Bókin á því erindi til þeirra sem vilja yfirvega málefni samtímans með aðstoð heimspekinnar.

Ávarp Vilhjálms Árnasonar við útför Páls frá Hallgrímskirkju 4. maí 2015

„[Ég] bið ykkur að hugleiða … hvar við erum stödd, hvað það merkir að við erum hér saman komin og hvers vegna við erum hér?“ Þessum spurningum varpaði Páll Skúlason eitt sinn fram í hugvekju sem hann flutti fyrir mörgum árum í safnaðarheimili Akureyrarkirkju, fæðingarbæ sínum. En hvatningin sem felst í því að hugleiða hvers vegna við erum hér, hafði í huga hans og skrifum almennt mun víðari skírskotun. Í texta, sem hann var að vinna að á síðustu vikum lífs síns, lýsir Páll þrenns konar reynslu sem hafi orðið til þess að hann kaus að leggja stund á heimspeki.

Páll Skúlason, heimspekingur, lést á síðasta vetrardegi, miðvikudaginn 22. apríl 2015 á Landspítala við Hringbraut. Páll greindist með hvítblæði haustið 2012 og tókst á við erfiðan sjúkdóm af miklu æðruleysi, með stuðningi fjölskyldu og vina.

Páll einsetti sér strax haustið 2012 að nýta allan þann tíma sem gæfist til að koma verkum sínum á framfæri. Á þessum tæpu þremur árum tókst honum, með dyggri aðstoð samstarfsmanna sinna, að gefa út sex bækur. Auk þess gekk hann frá tveimur verkum sem munu koma út á næstu mánuðum. Hann hugsaði, skrifaði og naut lífsins af fremsta megni til hinstu stundar.

Heimasíðu þessari verður viðhaldið af fjölskyldu Páls í hans minningu. Honum var umhugað að ná til fólks og hvetja okkur öll til að rýna í eigin fordóma og finna leiðir til að gera heiminn að betri stað. Hér verður því áfram hægt að nálgast ýmsar hugleiðingar Páls og boðskap hans um mátt hugsunarinnar.

Whart sort of institution should the university aspire to be? What role should it be playing in the present? How should it be governed? Are universities taking proper care of the knowledge that they are responsible for? These questions, along with others, are pursued by Páll Skúlason in the present volume on the basis of many years of reflection and experience of university administration. His main thesis is that universities need to be more dedicated to critical thinking and to cultivate the moral dimension of scientific, and technical knowledge.

Hvert er gildi menntunar? Hver er kjarni háskólastarfs? Hvað eiga þau, sem lokið hafa háskólanámi, sameiginlegt? Í rektorstíð sinni á árunum 1997-2005 flutti Páll Skúlason 24 brautskráningarræður og brautskráði 9000 kandídata frá Háskóla Íslands. Í ræðum sínum, sem birtast allar í þessari bók, fjallar Páll um ofangreind efni og tekst auk þess á við fjölmargar spurningar sem blasa við hinum nýútskrifuðu kandídötum og gefur þeim heilræði fyrir framtíðina.

Á annan í jólum 2014 var ég í sjálfstæðum viðtalsþætti Ævars Kjartanssonar sem hann kallaði Hugsað um heiminn. Í þættinum spyr hann mig meðal annars um tilefni þess að ég fór að stunda heimspeki og um ýmsar hugmyndir sem koma frá í nokkrum síðustu bókum mínum, Ríkið og rökvísi stjórnmála, Hugsunin stjórnar heiminum og Náttúrupælingar.

Náttúrupælingar eru safn greina eftir Pál Skúlason, heimspeking og fyrrverandi háskólarektor, en Páll hefur á áralöngum heimspekiferli sínum hugsað og skrifað mikið um samband manns og náttúru. Í greinunum pælir Páll í mikilvægi þess að tengjast landinu og í ábyrgð okkar gagnvart náttúrunni. Greinarnar í fyrri hluta bókarinnar tengjast allar hugleiðingum hans um eldstöðina Öskju og þeirri andlega reynslu sem hann upplifði við komuna þangað. Í síðari hluta bókarinnar eru greinar sem tengjast því sem Páll kallar siðfræði náttúrunnar. Sjálfur segist Páll lengi vel hafa forðast það að fara í Öskju vegna margmennis.

Hvers konar stofnanir eru háskólar? Hvað einkennir þróun þeirra nú á dögum? Hver á að vera meginstefna þeirra? Hvernig á að stjórna þeim? Í bók þessari er tekist á við þessar mikilvægu spurningar. Í henni eru valdar greinar, erindi og ræður um stöðu og starf íslenskra og erlendra háskóla sem eiga erindi til allra sem láta sig varða þróun æðri menntunar. Færð eru rök fyrir nauðsyn róttækrar endurskoðunar á stefnu og starfsemi háskóla eigi þeir að gegna hlutverki sínu sem skyldi.

Ávarp í Hannesarholti 16. september 2014 í tilefni af útgáfu tveggja bóka: Ríkið og rökvísi stjórnmála og Hugsunin stjórnar heiminum.

Ofurlítil hugvekja um skynsemishyggju og merkingarhyggju

Á síðustu áratugum hefur Páll Skúlason unnið brautryðjandastarf í skipulegri hugsun um náttúruna. Í þeim greinum og erindum sem hér birtast veitir hann nýja sýn á samband manns og náttúru og skýrir á frumlegan hátt hugmyndir og hugtök sem við þurfum til að skilja reynslu okkar og stöðu í tilverunni. Hann íhugar þýðingu þess að tengjast landinu og ræðir um þau gæði og gildi sem eru í húfi í samskiptum okkar við náttúruna og ábyrgð okkar gagnvart henni.

It is argued in this paper that university governance should be guided by three principles – the principles of collegiality, respect for truth, and efficiency.

Hugleiðing um þróun háskóla og ólík viðhorf til þeirra í samtímanum[1]

Páll Skúlason heimspekingur ræðir um eðli stjórnmála, stöðuna á Íslandi fimm árum eftir hrun og hvað sé til ráða.

Ef einhver íslensk rödd á tilkall til þess að kallast rödd skynseminnar gæti það verið sú sem tilheyrir Páli Skúlasyni, prófessor í heimspeki og fyrrverandi rektor Háskóla Íslands. Raddblærinn sem hefur í rúm 40 ár leikið um ganga Háskólans og á stundum hljómað úr útvarpstækjum landsmanna kveikir hugrenningatengsl við visku forfeðranna, í henni er endurómur aldanna, sambland íslenskrar menningar og vesturevrópskrar heimspekihefðar.

Hvaða erindi á hugsunin við heiminn? Í þessari bók færir Páll Skúlason rök fyrir því að athafnir okkar ráðist af sýn okkar á heiminn. Til að skerpa hana og bæta þurfum við á heimspeki að halda. Heimspekin sýnir okkur heiminn og teflir honum fram á leiksvið hugans þar sem við kynnumst honum frá allt öðrum sjónarhóli en hversdagslega.

Í þessari nýju bók ræðir Páll Skúlason spurninguna hvernig við getum myndað heilsteypt og gott samfélag. Hann telur að meginvandi stjórnmálanna spretti fyrst og fremst af tilteknum vandkvæðum okkar á að mynda samfélag sem hugsandi verur, borgarar og einstaklingar. Jafnframt má finna í bókinni skarpa gagnrýni á hugmyndafræði markaðshyggjunnar, umræðu um þörfina fyrir nýja stjórnarskrá, hvert sé eðli og markmið skattlagningar, hvaða lífsgildi við ættum að tileinka okkur, til hvers við höfum ríki og hvað felst í hugtakinu réttlæti. Bókin á erindi við alla sem takast vilja á við verkefni samtímans á Íslandi.

Erindi haldið í Hannesarholti 6. maí 2013

Glærur frá ráðstefnu um málefni háskólanna var haldin í Hátíðarsal Háskóla Íslands 10. apríl, 2013. Ráðstefnan var haldin á vegum Fræðagarðs og Félags prófessora við ríkisháskóla.

Or Three Perspectives on Ethical Decision

A sketch of some basic moral principles

 and how they should be applied

I.

In this lecture I want to raise the following questions: Are there any basic moral principles that we can learn to understand and apply correctly in our daily work and relationships?

On Nature, values and our duties towards animals

I

In this paper we will mainly be discussing three related topics: first, the values of life; second, the view that we humans have of nature; and, third, our duties towards animals.

Let me begin by telling you what I am not going to do in this paper. I will not be discussing various philosophical theories about responsibil­ity. My purpose is much more specific. I want to try to map out the main areas where our responsibility for the future is at stake and thus indicate how we may assume our responsibility.

Bókin er ríkulega skreytt glæsilegum ljósmyndum Guðmundar Ingólfssonar sem lýsa upp og styðja textann. Bókin kemur samtímis út á fjórum tungumálum – íslensku, ensku, frönsku og þýsku – og er kjörgripur hverjum þeim sem ann íslenskri náttúru og þeirri upplifun sem fylgir því að ferðast um óbyggðir Íslands.

La démocratie dans la ville et à l’Université

Je vais parler du mode de gouvernance qui convient à la ville et l’université et de ce qui les séparent de l’État-nation et de l’entreprise. À mon avis les instances de décision qui régissent ces différents ensembles collectifs que sont la ville, l’Université, l’Etat-nation et l’entreprise dépendent de leur finalités respectives, c’est-à-dire des valeurs et des principes en jeu dans ces ensembles complexes. Ce sont les finalités fondamentales de ces ensembles qui détermineront leur fonctionnement.

Paper delivered at a Colloquium in honor of Michael M. Karlsson at the University of Akureyri on April 19th 2013.

I argue that the Icelandic terms jafnrétti (equal rights), jafnræði (equal position) and jöfnuður (equality) may help us understand  better the concept of Justice.

Gagnrýnin hugsun, heimspeki og heilsufar með hliðsjón af dygðum og löstum í lífsstíl og gildismat nútímans

Erindi flutt laugardaginn 2. mars 2013 á málþingi Félags lýðheilsufræðinga: Um nauðsyn þess að tengja siðfræði og lýðheilsu

Í tilefni af 900 ára afmæli Bologna-háskóla árið 1988 var gefin út yfirlýsing um siðferðilegar skyldur evrópskra háskóla, svokölluð Magna Charta Universitatum. Um átta hundruð háskólar hafa nú skuldbundið sig til að starfa samkvæmt henni og er Háskóli Íslands þar á meðal. Yfirlýsingin er í þremur hlutum sem fjalla um meginhlutverk, grunnreglur og starfshætti háskóla.

„Háskóli er og á að vera samfélag nemenda og kennara og þetta samfélag þarf að rækta sérstaklega,‟ segir Páll Skúlason, prófessor í heimspeki og fyrrum rektor Háskóla Íslands.

Professor of Philosophy Páll Skúlason on the economic crisis.
Interview in Grapevine 4.12.2008

A Grapevine reporter sat down with Páll to discuss the philosophical sides of the current economic crisis, and to investigate if the current economic bankruptcy was perhaps preceded by a moral bankruptcy.

Undanfarið hef ég birt myndbandsviðtöl. Nýverið rakst ég á eldra viðtal sem Eva María Jónsdóttir tók við mig fyrir þáttinn Sunnudagsviðtal og birtist 28. desember 2008. Datt mér í hug að sýna það hér sem sögulega heimild, en í kynningu fyrir þáttinn sagði meðal annars:

A video made at the request of the National Union of Students Scotland for their Zone conference video debate in November 2012.

Greinin birtist í Tíund, október 2012.

Hér birtist hátíðarræðan sem ég flutti á Akureyri 1. september 2012 í tilefni af 150 ára afmæli kaupstaðarins.

Erindið „Hvers konar samfélag viljum við?“ birtist í TMM 2009 • 2. Í því reifa ég nokkrar hugmyndir er lúta að því hvernig við skiljum sjálf okkur og samfélagið.

Greinin „Er hægt að kenna gagnrýna hugsun?“ endurbirtist samtímis á tveimur vefjum, Heimspekivefnum og Gagnrýnin hugsun og siðfræði. Í greininni eru skýrðar ólíkar leiðir gagnrýninnar hugsunar, og þeirri spurningu varpað fram hvort hægt sé að kenna hana og hvað það feli í sér. Erindi flutt í Ríkisútvarpinu 13. og 20. október 1985. Birtist í Pælingum, Ergo, Reykjavík 1987, bls. 67-92.

Hér er ræða sem ég flutti á stofnfundi Stjórnarskrárfélagsins, 26. september 2010.

Erindi þetta var flutt á málþingi um siðferði í íslenska stjórnkerfinu, 29. júlí 1986.

Erindið hefur áður birst í Stefni, 37. árg. 4. tbl. 1986, s. 16-18.

Glærur frá erindinu Af hverju brást ríkið? sem var flutt föstudaginn 16. október 2009 í Þjóðminjasafninu.

I

Can critical thinking be taught?[1] From the perspective of science and scholarship this is an extremely important question; nor is it less important from the viewpoint of education and instruction.