Háskólahátíð 5. október 2001

Ávarp Páls Skúlasonar rektors

Háskólar og heimsvæðing

Forseti Íslands, menntamálaráðherra, biskup Íslands, borgarstjóri, rektorar, deildarforsetar, aðrir góðir gestir

Ég óska okkur öllum til hamingju með 90 ára afmæli Háskóla Íslands og býð ykkur hjartanlega velkomin til þessarar háskólahátíðar. Ég býð sérstaklega velkomna hina erlendu rektora og vararektora sem heiðra okkur með nærveru sinni. Með þátttöku sinni í hátíðahöldum okkar minna þeir okkur á að Háskóli Íslands er hluti af samfélagi háskóla um heim allan. Á þeim 90 árum sem Háskóli Íslands hefur starfað hefur hann smám saman orðið virkari þátttakandi í hinu alþjóðlega háskólasamfélagi og um leið lagt æ meira af mörkum til að byggja upp íslenskt þjóðfélag með fjölgun námsgreina, stórauknum rannsóknum, síaukinni fræðslu og þjónustu við landsmenn.

Þær miklu breytingar sem orðið hafa hvarvetna í heiminum á atvinnulífi, menningu og stjórnmálum má vafalaust rekja beint eða óbeint til þess sem kallað hefur verið “rökvæðing veraldarinnar” og á rætur öllu öðru fremur í starfi háskóla frá miðöldum til þessa dags. Ábyrgð háskóla á því sem gerist í heiminum er því hugsanlega meiri en okkur kann að gruna. Ein spurning verður sífellt áleitnari í mínum huga: Öxlum við háskólafólk fyllilega ábyrgð okkar á þeim breytingum sem eru að verða í heiminum? Gerum við örugglega allt sem við getum til þess að starf okkar leiði til góðs fyrir framtíð mannkyns?

Leiðum fyrst hugann að því í hverju starf okkar felst og um hvað það snýst. Háskólastarfsemi ber hvarvetna sömu einkenni. Hún er þrotlaus barátta fyrir framgangi röklegrar hugsunar sem miðar að því að afla fræðilegrar þekkingar á heiminum, tæknilegrar kunnáttu til að breyta honum og siðferðilegrar visku til að bæta hann eins og kostur er. Opinbert og viðurkennt hlutverk háskóla frá tilkomu þeirra á miðöldum hefur verið eitt og hið sama: Öflun, varðveisla og miðlun þekkingar á heiminum og sjálfum okkur. Hvarvetna í háskólum heimsins gilda í meginatriðum sömu siðir, sömu vinnubrögð og sama virðing fyrir þekkingunni og öllu starfi sem henni tengist. Þekking er í hugum háskólafólks merkilegasta fyrirbæri heimsins. Hún tengir saman hugsanir og hugmyndir úr öllum kimum heimsins og getur sameinað mannkynið handan alls þess sem greinir það í þjóðir, félagshópa og einstaklinga. Smám saman hefur háskólafólk í öllum heimshornum tileinkað sér sömu fræðilegu, tæknilegu og siðferðilegu þekkinguna – þekkingu sem er reist á sömu röklegu forsendum, borin fram í sama röklega formi og beitt eða hagnýtt með sömu röklegu aðferðunum. Þessi heimsvæðing þekkingarinnar er órofa tengd starfi háskólanna og þeir eiga að vinna að því að hún leiði til góðs fyrir mannkynið allt.

Ég trúi því að heimsvæðing þekkingarinnar – eða ætti ég að segja “þekkingarvæðing heimsins”? – hafi getað átt sér stað vegna þess að hinar mannlegu verur eru í meginatriðum eins gerðar og hugsa á svipaðan hátt, þótt þær tali ólíkar tungur, hafi ólík félagsleg kerfi og orðið fyrir mismunandi lífsreynslu. Þess vegna má líta á mannkynið, eins og franski hugsuðurinn og stærðfræðingurinn Blaise Pascal segir, “sem sömu manneskjuna sem enn lifir og lærir stöðugt”. Sú manneskja er sannarlega óendanlega flókin og fjölbreytt: Hún er karl og kona og sameinar í sér alla kynþætti, aldurshópa, þjóðfélagshópa og trúarhópa. Er ekki skipulögð þekkingarleit, sem byggist á yfirvegun og agaðri hugsun, eina leið okkar mannfólksins til að samhæfa óendanlega flókinn og fjölbreyttan  veruleika þessarar manneskju sem allt mannkynið er?

Nú við upphaf 21. aldar er eitt hugtak notað öllum öðrum fremur til að lýsa því sem er að gerast í heiminum og þeim breytingum sem eru að verða og munu verða á næstunni. Á heimstungunni ensku er orðið “globalisation” notað um þetta hugtak, en bókstafleg þýðing þess á íslensku er “hnattvæðing”. Á frönsku er talað um “mondialisation”, heimsvæðingu. Á þessum málum báðum er einnig talað um “internationalisation”, alþjóðavæðingu. Hvort sem menn kjósa að gefa þessum orðum sömu merkingu eða túlka þau á mismunandi vegu er ljóst að hugsunin er af svipuðum toga: Eitthvert fyrirbæri – hugmynd, tæki, hegðun, kvikmynd eða tónverk – fer yfir hnöttinn allan, snertir allan heiminn eða skýtur rótum meðal flestra þjóða heims. Hvort sem menn kjósa að tala um “hnattvæðingu”, “alþjóðavæðingu” eða “heimsvæðingu” er augljóslega um flókin ferli að ræða sem brýnt er að greina og skilja bæði í einstökum atriðum og í heild sinni.

Hvernig ber að skilja hnattvæðinguna sem nú á sér stað og þýðingu hennar fyrir framtíð heimsins? Og hver eru tengsl hennar við heimsvæðingu þekkingarinnar sem háskólar hafa staðið fyrir um aldir og eru stöðugt að vinna að.

Ég ætla mér ekki þá dul að afhjúpa eðli og þýðingu hnattvæðingarinnar í stuttu ávarpi, en engum dylst að helstu þjóðfélagskerfi veraldar eru að taka breytingum undir áhrifum hennar. Þessi kerfi – hagkerfi og stjórnkerfi þjóða og þjóðaheilda og ennfremur kerfi lífshátta og menningar – taka smám saman á sig sömu form um víða veröld. Hvarvetna má sjá í mótun sömu eða svipaðar reglur, hugmyndir og venjur, sömu aðferðir við að skipuleggja viðskipti, samskipti og siði meðal þjóða heimsins, þrátt fyrir allt sem skilur þær að. Hér er kerfisbundin heimsmenning að skapast, ef ég má orða það svo. Jafnvel trúarbrögðin, svo ólík sem þau eru að formi og innihaldi, þurfa að heimsvæðast með því að laga sig að reglum “heimsþorpsins” og hætta að stefna að heimsyfirráðum!

Fyrir þessari samhæfingu þjóðfélagskerfa standa þær stofnana heimsins sem hafa ríkust áhrif á hugsanir fólks, líf þess og störf. Stofnanir þessar eru ríki eða ríkjabandalög sem sameina misstóra hópa fólks, frá ríkjum á borð við Bandaríkin og Kína til smáríkja á borð við Ísland og Luxemburg. Það eru einnig fyrirtæki á borð við tölvurisann Microsoft og sjónvarpsstöðvarnar MTV eða CNN sem eru að störfum út um allan heim og hafa áhrif á hugsun fólks í öllum heimshornum. Til hliðar við hin voldugu ríki og stórfyrirtæki standa svo háskólarnir sem eru að störfum hvarvetna í heiminum og vinna allir að því að mennta einstaklinga sem eiga að vera hæfir til að stýra málefnum þjóða sinna og byggja upp fyrirtæki sem skapa atvinnu og móta lífsskilyrði alls þorra almennings um heim allan.

Lítum nánar á háskólana. Á því leikur enginn vafi að þeir hafa gegnt og gegna lykilhlutverki í þeirri hnattvæðingu sem nú gengur yfir heiminn. En gera þeir það á fyllilega ábyrgan og gagnrýninn hátt? Vinna þeir markvisst að því að breiða út þekkinguna og láta ljós hennar skína sem víðast í veröldinni? Er þekkingarvæðing heimsins, sem háskólarnir bera ábyrgð á, nægilega ríkur þáttur í hnattvæðingunni sem nú á sér stað í heiminum á öllum sviðum?

Ég leyfi mér að efast um það. Ég er sannfærður um að þeir gætu staðið sig miklu betur en þeir gera nú við að axla ábyrgð sína á gangi mála í heiminum. Ég veit að háskólafólk um víða veröld stundar fræði sín af heilindum og lyftir Grettistaki á hverjum degi við að afla þekkingar, varðveita hana og miðla henni til nemenda sinna og út í þjóðfélagið. Og ég veit að í heiminum er til það sem með réttu má kalla “heimsmenningu háskóla”, menning sem snýst um að leita hins sanna og rétta í öllum málum, rökræða og reyna að skilja reynslu mannkynsins, allra manna, karla og kvenna, af veruleikanum – rétt eins og mannkynið væri eina og sama manneskjan frá upphafi vega. Tilgangurinn er sá að reyna að átta sig á heiminum til að geta tekið þátt í því sem þar á sér stað á ábyrgan og áhrifamikinn hátt. Til þess þarf vissulega fræðilega og tæknilega þekkingu, en þó ekki síður siðferðilega visku sem segir okkur hvernig við getum nýtt fræðin og tæknina til góðs.

Hér hafa háskólar heimsins verk að vinna. Siðferðileg viska kemur ekki til okkar af sjálfsdáðum, heldur með yfirvegun og rannsóknum á því hvernig mannkynið hefur frá öndverðu leitast við að sigrast á ranglæti, böli og glæpum sem markað hafa sögu þess. Menning er barátta gegn öllu því sem spillir eða tortímir lífinu. Og háskólar heimsins eiga að leggja sig alla fram í þeirri baráttu með gagnrýninni greiningu á siðferðilegum kjarna hverrar menningar og rökræðu um hann.

Háskóli Íslands vill leggja sitt af mörkum í þessu skyni. Stofnun hans fyrir 90 árum var einn mikilvægasti áfangi íslensku þjóðarinnar í því að tryggja menningarlegt, stjórnmálalegt og efnahagslegt sjálfstæði sitt. Háskólinn skapaði þjóðinni vettvang til að menntast af eigin rammleik, færa skipulega til landsins þekkingu og andlega strauma frá öðrum þjóðum og verða um leið skapandi í vísindum og fræðum. Þessi 90 ár hafa verið ævintýri líkust og Háskólinn hefur átt drjúgan þátt í að gera það að veruleika með því að opna dyr og glugga þjóðarinnar fyrir erlendum menningaráhrifum og vinna jafnframt á agaðan og yfirvegaðan hátt úr þessum áhrifum. Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur í erlendum tungumálum sem var opnuð í upphafi þessarar afmælisviku er mikilvægur liður í að efla ennfrekar þennan þátt í starfi skólans.

Góður háskóli er uppeldismiðstöð þjóðar sinnar. Háskóli Íslands hefur ávallt lagt sig fram um að vera góður skóli og hafi það tekist, þá er það að þakka þjóðinni sjálfri sem hefur byggt hann upp og fært sér í nyt það sem hann hefur fram að bjóða. Og Háskóli Íslands hefur aldrei eins mikið fram að færa til að efla menntun og menningu þjóðarinnar og einmitt nú á þessu afmælisári.

Um leið og ég þakka þeim fjölmörgu sem hafa lagt Háskóla Íslands lið og átt þátt í auðga starf hans, óska ég þess að hann megi þjóna íslenskri þjóð með síauknum krafti á komandi árum.

Páll Skúlason